Kıyı Tipleri ve Kıyıların Özellikleri

Kıyı Tipleri

Kıyıyı kısaca tanımlayacak olursak. Deniz ile kara parçalarının birleştiği yer olarak tanımlayabiliriz. Dünya üzerinde farklı kıyı tiplerinin oluşmasında akarsuların, iç kuvvetlerin, buzulların, gel - git olayının büyük etkisi vardır. Rüzgarlar ise dolaylı etkiye sahiptir. Başlıca kıyı tipleri şunlardır ; Enine kıyılar, Boyuna kıyılar, Limanlı kıyılar, Dalmaçya tipi kıyılar, Ria tipi kıyılar, Haliçli kıyılar, Skyer tipi kıyılar,  Fiyort tipi kıyılar.

Enine Kıyılar ve Özellikleri

Dağların kıyıya dik uzandığı yerlerde görülür. Ülkemizin Ege bölgesinde dağlar kıyıya dik uzandığı için Ege bölgesindeki kıyılar enine kıyılardır.

Enine kıyıların özellikleri

Enine kıyı

• Enine kıyılarda koy, körfez sayısı fazladır. Körfez kara içlerine sokulan deniz parçalarıdır.
• Girinti çıkıntı fazladır.
• Kuş uçuşu uzaklık ile gerçek uzaklık arasındaki fark fazladır.
• Delta oluşumu kolaydır.
• Falez oluşumu pek görülmez. Falezler dalgalarının kıyıyı aşındırması ile oluşur.
• Doğal limanlar daha fazla görülür. Limanı gemilerin rahatça demir atabileceği büyük dalgalardan korunan deniz alanı olarak tanımlayabilir. İnsan eli değmeden oluşan limanlara ise doğal liman denilir. Örneğin Karadeniz'deki Sinop limanı doğal limandır.
• Kıyıdan iç kesimlere ulaşım kolaydır.
• Kıta sahanlığı geniştir. Kıta sahanlığı kara parçasının deniz altında kalan derinliği pek fazla olmayan bölgedir.

Ege bölgesi enine kıyı

Enine kıyıların görüldüğü bölgelerde kıyıdaki iklim kıyının gerisine daha kolay sokulur. Çünkü dağlar kıyıya dik uzandığı için nemin kıyının gerisine sokulmasına izin verirler. Bu yüzden Akdeniz bölgesinde iklim kıyının gerisine sokulamazken, Ege bölgesinde iklim kıyının gerisine kadar sokulur. İklimin Akdeniz bölgesinde kıyıların gerilerine sokulamamasının nedeni Akdeniz bölgesinde kıyının denize paralel olmasıdır. Kıyıya paralel olan dağlar nemin iç kesimlerine sokulmasına engeller ve kıyı ile iç kesimler arasında iklim farkları ortaya çıkar.

Boyuna Kıyılar ve Özellikleri

Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde görülen kıyı tipidir. Ülkemizde Akdeniz bölgesinde dağlar kıyıya paralel uzandığı için bu bölgede boyuna kıyılar görülür.

Boyuna kıyıların özellikleri

Akdeniz bölgesi boyuna kıyılara örnektir

• Girinti çıkıntı azdır.
• Koy ve körfez oluşumu zordur. Boyuna kıyılarda pek fazla koy ve körfez görülmez. Körfez, denizin kara içlerine sokulması ile oluşur. Körfezler liman yapımına uygun yerlerdir. Koy ise körfezin küçüğüne denir.
• Kuş uçuşu uzaklık ile gerçek kıyı uzaklığı arasında pek fazla fark yoktur.
• Delta oluşumu boyuna kıyılarda pek görülmez.
• Doğal liman oluşumu zordur. Boyuna kıyılarda doğal limanlara pek rastlanmaz. Yukarıda da açıkladığım gibi doğal liman insan faktörü olmadan doğal yollarla oluşmuş limanlardır.
• Kıta sahanlığı dardır ve deniz derinliği fazladır.
• Kıyı kesimleri ile kıyı gerisindeki kesim arasında ulaşım zordur. Boyuna kıyıların olduğu bölgelerde dağlar iç bölgeye ulaşımı zorlaştırır.
• Falez oluşumu boyuna kıyıların bulunduğu alanlarda kolaydır. Yukarıda da belirttiğim gibi falezler dalgaların kıyının alt tarafını aşındırması ile oluşur.

Boyuna kıyıların görüldüğü bölgelerde iklim kıyının gerisine geçemez. Kıyıya paralel uzanan dağlar nemin iç kesimlere sokulmasını engeller. Bunun sonucunca kıyı ile iç kesimler arasında iklim farklılığı ortaya çıkar. Ülkemizin Akdeniz bölgesinde dağlar denize paralel uzandığı için iklim bu bölgede iç kesimlere sokulamaz.

Dalmaçya Tipi Kıyılar ve Özellikleri

Adriyatik'teki dalmaçya kıyıları

  Dağların kıyıya paralel uzandığı bölgelerde deniz seviyesinin yükselerek dağların çukur bölgelerini sular altında bırakması ve dağların tepe kısımlarının su yüzeyinde kalması ile oluşur. Dalmaçya kıyılarına en güzel örnek Hırvatistan'daki adriyatik kıyılarıdır. Ülkemizde ise Antalya'nın Kaş ilçesindeki kıyıları dalmaçta tipi kıyılara örnektir. Dalmaçya kıyı tipinin görüldüğü yerlerde de iklim iç kesimlere sokulamaz çünkü burada dağlar kıyıya paralel uzanır. Bu tip kıyılarda deniz derinliği fazla, kıta sahanlığı ise dardır.

Limanlı Kıyılar ve Özellikleri

Odesa ve dinyeper limanlı kıyı

Geniş vadilerin sular altında kalması ile oluşur. Karadeniz bölgesinin kuzeyindeki Odesa ve Dinyeper limanları bu kıyı tipine örnektir.

Bu tip kıyılarda dalga ve akıntıların oluşturduğu tombolo ve kıyı oku gibi yer şekillerine sık rastlanır.Ülkemizde Marmara bölgesinin kuzey kesimlerinde de bu tip kıyılara rastlanır.

Ria Tipi Kıyılar ve Özellikleri

İstanbul boğazı ria tipi kıyı

Kıyıya dik uzanan geniş akarsu vadilerinin deniz ilerlemesi  sonucu sular altında kalması ile oluşan kıyı tipidir. Ülkemizden İstanbul ve Çanakkale boğazları bu tip kıyılara örnek verilebilir. Güney Batı Anadolu kıyıları da bu tip kıyılara örnektir.

Deniz ilerlemesi iç kuvvetlerin etkisi ile meydana gelen bir olaydır.  Bu yüzden ria tipi kıyıların oluşmasında iç kuvvetlerin etkisi vardır. Deniz ilerlemesi volkanik patlamalar sonucu ortaya çıkan malzemelerin karaların ağırlığını arttırıp karaları denize batırması ile oluşur.

Haliçli Kıyılar ve Özellikleri

Haliçli kıyı

Gel - git yani medcezir olaylarının akarsu ağızlarının huni biçimde aşındırılması sonucu oluşan kıyı tipidir. Gel git olayını kısaca açıklamak gerekirse, gel git olayı ay ve güneşin kütle çekim kuvvetleri nedeni ile okyanus ve deniz seviyesinin alçalıp yükselmesi olayıdır. Gel git olayı günde 2 kez olur. Gel git olayında Ay'ın etkisi Güneş'ten daha büyüktür çünkü Ay dünyaya daha yakındır. Gel git olayları okyanus kıyılarında daha etkili olduğu için haliçli kıyılar daha çok okyanus kıyılarında görülür. Gel git olaylarının okyanus kıyılarında daha etkili olmasının sebebi ise okyanusların, denizlerden daha büyük su kütleleri olmalarıdır. Ülkemizde bu tip kıyılar görülmez. Çünkü ülkemizin okyanusa kıyısı yoktur. Dünyada Kuzey Avrupa kıyılarında görülür.

Skyer Tipi Kıyılar ve Özellikleri

skyer tipi kıyı

Bu kıyıların oluşmasında buzulların etkisi büyüktür. Hörgüç kayaların ve morenlerin sular altında kalması ile olşur. Bu tip kıyıların olduğu yerlerde çok sayıda adacıklar görülür. Genellikle yüksek enlemlerdeki bölgelerde görülür. Ülkemizde bu tip kıyılar görülmez çünkü ülkemizde buzulların etkisi görülmez.

Fiyort Tipi Kıyılar ve Özellikleri

Fiyort tipi kıyı

Bu kıyı tipinin oluşmasında da buzulların etkisi vardır. Buzul vadilerinin sular altında kalması ile oluşur. Dünya'nın en büyük fiyort kıyısı Norveç'te bulunmaktadır. Ülkemizde bu tip kıyılar görülmez.